De transitie naar een circulaire economie verloopt traag, vooral door een gebrek aan geschikte ruimte voor circulaire bedrijven. Grootschalige recycling en bouwhubs hebben ruimte nodig, terwijl bestaande locaties vaak onderbenut zijn. Cees-Jan Pen, Juriën Poulussen, Evert Jan de Kort geven negen (praktijk)voorbeelden waarin ruimte wordt geschapen voor circulaire maakbedrijven.
Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) waarschuwt dat de circulaire economie tot veertig procent extra ruimte voor bedrijventerreinen kan vragen. Ook de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (Rli) en het College van Rijksadviseurs (CRa) benadrukken de noodzaak van voldoende kwalitatieve ruimte voor circulaire activiteiten. Echter, in de praktijk wordt hier nog te weinig aandacht aan besteed. Het ruimtelijk debat richt zich voornamelijk op de menging van wonen en werken, waarbij grootschalige circulaire activiteiten vaak geen plek krijgen. Demissionair minister De Jonge noemde de circulaire economie een van de minst ontgonnen gebieden binnen de ruimtelijke ordening.
Ruimtedruk
Recent onderzoek en het whitepaper “Werken aan een Ruimtelijke Circulaire Economie” (RCES) van Stec Groep tonen aan dat de ruimtelijke opgave divers is. Het grootste dilemma speelt zich af op terreinen met een hoge milieucategorie (HMC), zoals zware industrieterreinen. Circulaire industrie, zoals hoogwaardige recycling en maakindustrie, zijn HMC-activiteiten. Om deze activiteiten te faciliteren, moet ruimte voor HMC-bedrijven minimaal behouden blijven, maar in de praktijk neemt deze ruimte af. VNO-NCW Midden en West waarschuwen dat HMC-ruimte in vijf provincies onder druk staat of niet optimaal benut wordt. Vaak zitten lichte bedrijfsactiviteiten op locaties die geschikt zijn voor hogere milieucategorieën, of worden watergebonden kavels niet goed benut.
.jpg)
Beter benutten
Het is essentieel om ruimte te reserveren voor circulaire industrie, maar “reserveren” is een vaag begrip en moeilijk in de praktijk te brengen. Beter benutten en beschermen van bestaande HMC-ruimte is de belangrijkste opgave. Nieuwe HMC-terreinen realiseren is complex, en de ruimtevraag vanuit recycling stabiliseert op termijn door circulair design en goede refurbish- en repair-oplossingen in productketens. Er is geen one-size-fits-all oplossing voor het ruimteprobleem van HMC-bedrijven vanwege de diversiteit aan bedrijfsactiviteiten en de complexe belangen tussen ondernemers, eigenaren en overheden. Overheden hebben een gereedschapskist aan instrumenten en interventies nodig om per casus maatwerk te leveren.
Negen wijzen van aanpak en concrete voorbeelden om ruimte te scheppen voor circulaire maakbedrijven:
1. Stip op de horizon
De circulaire economie verandert het economisch speelveld. Gemeenten en regio’s moeten innoveren en zich opnieuw positioneren om kansen in de circulaire transitie te benutten. Dit vraagt om een visie op het toekomstig verdienvermogen en duidelijke keuzes over ruimte voor de circulaire economie. Een voorbeeld is de Ruimtelijke Strategie Circulair Zuid-Holland, waarin een provinciale circulaire hoofdstructuur wordt gepresenteerd. Ook het woon-werkakkoord van de Haagse regio, waarin gemeenten afspraken maken over hoe ruimte te creëren voor HMC-bedrijven, is een goed voorbeeld.
2. Sturen op vrijkomende plekken
Bestaande HMC-locaties kunnen beter benut worden door te sturen op vrijkomende plekken. In havens, waar fossiele industrie verdwijnt, kan ruimte gewonnen worden voor circulaire projecten. North Sea Port, waarin de havens van Gent, Terneuzen en Vlissingen samenwerken, heeft als doel om in 2025 clusterruimte van 150 hectare voor circulaire projecten beschikbaar te hebben. Ook Port of Zwolle inventariseert waar ruimte gewonnen kan worden en waar zij efficiënter kunnen werken.
3. Actief intensiveren en herstructureren
Regionale ontwikkelingsmaatschappijen spelen een cruciale rol in het herontwikkelen en intensiveren van bestaande HMC-locaties. Zij kunnen risicodragend participeren in herontwikkeling en kwaliteitsverbetering van bedrijfskavels. ROM-D was de spil in het herontwikkelen van het voormalige Nedstaal-terrein in Alblasserdam voor Peute Recycling, die in Dordrecht geen groeiruimte meer vond. In Maastricht investeerde de Limburgse Herstructureringsmaatschappij Bedrijventerreinen in de uitplaatsing van drie bedrijven in het staalcluster van de Beatrixhaven ten gunste van een nieuwe fabriek van Vogten Staal. In Utrecht (OMU) en Overijssel (HMO) zien we ook een actieve rol van de regionale ontwikkelingsmaatschappijen bij herontwikkeling van bestaande industriële locaties.
Cruciale rol voor regionale ontwikkelingsmaatschappijen bij herontwikkeling en beter benutten
4. Goede plekken versterken
Bestaande HMC-locaties kunnen waar mogelijk uitgebreid en toekomstbestendig gemaakt worden. In Heijen wordt een bestaande binnenhaven aan de Maas uitgebreid, wat ruimte biedt aan nieuwe watergebonden- en HMC-activiteiten. Ook in Venlo wordt de jachthaven verplaatst, waardoor ruimte ontstaat voor circulaire bedrijvigheid op de vrijgekomen locatie.
5. Planologische randvoorwaarden scheppen
Omgevingsplannen moeten strakkere eisen stellen, zoals minimale milieucategorieën en bouwhoogten, en het eisen van watergebonden activiteiten op watergebonden kavels. Dit voorkomt dat lichte bedrijven zich vestigen op plekken met een hoge milieucategorie, waardoor de ruimte niet goed benut wordt.
‘Regel minimale en geen maximale milieucategorieën in het omgevingsplan’
6. Schuifruimte realiseren voor lichtere bedrijven
Schuifruimte creëren voor lichtere bedrijvigheid is noodzakelijk om bestaande HMC-locaties vrij te spelen. Dit kan door uitbreiding van bedrijventerreinen of intensivering van bestaande terreinen. Vrijwel alle grote steden en stedelijke regio’s zoeken naar schuifruimte. Rotterdam werkt aan een actieprogramma om nieuwe, betaalbare ruimte voor werken in de stad te realiseren.
7. Selectief zijn in gronduitgiftebeleid
In diverse regio’s worden initiatieven genomen om ruimte voor nieuwe terreinen te koppelen aan circulaire bedrijven. In het gronduitgiftebeleid moet gestuurd worden op wenselijke activiteiten en ontwikkelingen. In Sneek wordt bijvoorbeeld op De Hemmen III gestuurd op circulair bouwen. Gemeente Lansingerland hanteert de R-Ladder om de voorrang van toewijzing van bouwkavels te bepalen, en in Utrecht is recent een motie aangenomen om circulaire bedrijven voorrang te verlenen bij uitbreidingen van bedrijventerreinen.
8. Transformatiestop en compensatieplicht
Provincie Zuid-Holland heeft een compensatieplicht ingevoerd bij transformatie van HMC-locaties. Bij transformatie moet de ruimte elders gecompenseerd worden. Daarnaast wordt een lijst opgesteld van te behouden bedrijventerreinen waar transformatie onmogelijk wordt gemaakt, waardoor schaarse HMC-terreinen beschermd worden.
9. Impact verkleinen bij de bron
HMC-activiteiten zijn makkelijker in te passen als omgevingshinder zoveel mogelijk bij de bron wordt voorkomen. Betonrecycler Rutte Groep in Zaandam maakte afspraken met de gemeente over het beperken van geluid- en stofoverlast, en over de uitstraling van de panden. Door bedrijfsactiviteiten te overkappen, kon het bedrijf zich vestigen zonder overlast te veroorzaken voor de omgeving.
Er zijn al praktijkvoorbeelden van het reserveren en realiseren van ruimte voor HMC-bedrijven die cruciaal zijn voor de circulaire transitie. Provincies en gemeenten moeten echter meer doen om ruimte te scheppen en te beschermen, vooral voor HMC-ruimte. Door de regie te pakken, kunnen zij de circulaire doelstellingen halen en de ruimte optimaal benutten. Samenwerking tussen overheden en werkgevers is essentieel om snel aan de slag te gaan en een circulair perspectief op bedrijventerreinen te creëren.
Cees-Jan Pen is lector de Ondernemende Regio Fontys Hogeschool. Juriën Poulussen en Evert Jan de Kort zijn respectievelijk senior adviseur en senior partner bij Stec Groep. Dit artikel verscheen eerder in de april uitgave van ROmagazine.
.jpg)
